Dolnośląski Park Krajobrazowy Chełmy został utworzony w 1992 r., a swoją nazwę zawdzięcza prasłowiańskiemu słowu „cholmy”. Było ono używane jako nazwa wzgórz znajdujących się na terenie obecnego parku. Pojawiało się jeszcze w średniowieczu. Park krajobrazowy utworzony został przede wszystkim ze względu na niezwykłe krajobrazy oraz relikty działalności wulkanicznej na tym terenie.
Charakterystyka Parku Krajobrazowego Chełmy
Obszar Parku Krajobrazowego Chełmy jest dość zróżnicowany zarówno pod względem rzeźby terenu, jak i flory, a co za tym idzie również fauny. Znajdująca się w jego granicach północno-wschodnia część Pogórza Złotoryjskiego i wschodnia Rowu Świerzawskiego to najbardziej górzyste tereny z całego Pogórza Kaczawskiego. Ale już północno-wschodnie rejony opadają stromo ku Nizinie Śląskiej. Pozostałe tereny są pagórkowate, ale poprzecinane dolinami potoków.
Nieco ponad połowę powierzchni parku porastają lasy liściaste. Wśród nich znajdują się dąbrowy, buczyny, grądy oraz łęgi. Mniejsze obszary to zakrzewienia, łąki i pastwiska. Najcenniejsze zespoły roślin obecne w parku to dąbrowy brekiniowe występujące w Polsce tylko na Pogórzu Kaczawskim. Teren parku krajobrazowego obfituje w gatunki pod ochroną (75), a także pod ścisłą ochroną (64). Najczęściej spotkać je można w dolinach potoków. Występuje tam między innymi pełnik europejski, kosaciec syberyjski czy zimowit jesienny. Na słonecznych łąkach rośnie zaś bardzo rzadki w Sudetach storczyk kukułka bzowa. Jeden z najrzadszych storczyków w tym regionie – kruszczyk błotny – występuje z kolei na torfowiskach źródłowych.
Wśród zwierząt najliczniejszą grupą są ptaki lęgowe, stwierdzono 107 gatunków, wśród nich są te rzadkie jak: puchacz, sóweczka włochatka i płomykówka. Należący do gromady smoczkoustych minóg strumieniowy, wpisany do Polskiej Czerwonek Księgi, występuje w potoku Wilcza. Symbolem parku jest muflon. Ponadto warto wspomnieć o obecności salamandry plamistej czy gniewosza plamistego.
Rezerwaty przyrody na terenie Parku Krajobrazowego Chełmy
- Wąwóz Myśliborski koło Jawora – rezerwat o charakterze florystycznym utworzony w 1962 r. w celu ochrony jedynego w województwie dolnośląskim stanowiska paproci języcznika zwyczajnego, a także mieszanego lasu wyżowego. Granice rezerwatu obejmują 9,72 ha środkowego odcinka wąwozu.
- Wąwóz Lipa – rezerwat o charakterze fitocenotycznym utworzony w 1996 r. roku dla ochrony zróżnicowanych fitocenoz leśnych, czyli niepowtarzalnych zbiorowisk roślin, a ponadto wychodni skalnych i populacji salamandry plamistej. Granice rezerwatu od 2002 r. obejmują 101 ha północnego zbocza doliny Nysy Małej oraz jedną dolinę boczną. Zbiorowiska roślinne, które można tam zobaczyć to między innymi dąbrowa podgórska, dąbrowa brekiniowa czy podgórska kwaśna dąbrowa.
- Wąwóz Siedmicki – rezerwat o charakterze fitocenotycznym utworzony w 2001 r. Ma ochraniać lasy dębowe, olszyny, łąki trzęślicowe, fragmenty ziołorośli i turzycowisk, fitocenozę naskalną, a także ciekawe formy geologiczne. Rezerwat obejmuje nie tylko sam Wąwóz Siedmicki, lecz także sąsiednie odcinki dna doliny oraz większe części przyległej wierzchowiny. Na jego terenie potwierdzono obecność 19 gatunków roślin chronionych.
- Rezerwat Nad Groblą – ma charakter florystyczny. Utworzono go w 2001 r. w celu ochrony należących do największych w kraju skupień jarzębu brekinii z wieloma gatunkami chronionych roślin położonych na skałach wulkanicznych.
- Mszana i Obłoga – rezerwat fitocenotyczny utworzony w 2015 r. w najwyższych partiach Muchowskich Wzgórz. Jego celem jest ochrona lasów, unikalnej roślinności oraz ciekawych wychodni bazaltu i rumowisk bazaltowych. Wiek bazaltu budujące wzgórza został oszacowany na 31,6 mln lat.
Pomniki przyrody w Parku Krajobrazowym Chełmy
– Czartowska Skała – to jedno z najcharakterystyczniejszych wzniesień Pogórza Kaczawskiego. Położna jest w jego wschodniej części i wznosi się na 463 m n.p.m. Skała jest dawnym kominem wulkanicznym. Szacuje się, że wulkan mógł być czynny 30-25 mln lat temu. Przez Czartowską Skałę wiedzie Szlak Wygasłych Wulkanów. Po zachodniej stronie można znaleźć miejsca na odpoczynek oraz tablice informacyjne.
– Małe Organy Myśliborskie – wschodni stok wzniesienia Rataj jest rozcięty przez wyrobisko dawnego kamieniołomu, dzięki czemu można zobaczyć obecny wewnątrz czop wulkanu z ciosami słupowymi powstały w kominie z zastygającej lawy. Na szczycie wzniesienia pozostały z późnego średniowiecza fragmenty muru świadczące o obecności niewielkiego zamku.
Ścieżki dydaktyczne w Parku Krajobrazowym Chełmy
Przez park krajobrazowy przebiega kilka ścieżek dydaktycznych. To doskonały sposób, by lepiej poznać region, jego historię lub jego walory przyrodnicze.
– Ścieżka dydaktyczna „Śladami Trzebowian” – ścieżka archeologiczna o długości 5 km. Biegnie zboczami Wąwozu Myśliborskiego, prowadząc przez grodziska z wczesnego średniowiecza, ślady wydobywania surowców w późnym średniowieczu, dwa grody średniowieczne oraz wiele punktów krajobrazowych jak Małe Organy Myśliborskie i Elfie Skały. Na szlaku czekają tablice informacyjne na temat historii regionu.
– Ścieżka dydaktyczna „Wąwóz Myśliborski” – również przebiega przez wąwóz, w większości jego płaskim dnem. Ma 4,5 km długości i prowadzi turystów przez 12 puntów, w których prezentowane są wiadomości przyrodnicze oraz geologiczne.
– Ścieżka dydaktyczna „Synklina Leszczyny” – ścieżka o długości około 2,5 km rozpoczyna się przy Skansenie w Leszczynie i prowadzi przez relikty dawnego górnictwa. Przy trasie rozmieszczono 18 tablic z informacjami na temat górnictwa, hutnictwa i geologii.
Jakie miejscowości w Parku Krajobrazowym Chełmy warto odwiedzić?
- Myślibórz – nieduża wieś w dolinie Jawornika. Tuż obok znajduje się Wąwóz Myśliborski z dwoma ścieżkami edukacyjnymi. W okolicy zobaczyć można wiele reliktów wulkanizmu. Zaglądając do wioski, warto zwrócić uwagę na stojący tam pałac z XIX w. w stylu angielskiego neogotyku. Swoją formą przypomina zameczek. Po II wojnie światowej popadł w ruinę, ale od kilku lat nowy właściciel sukcesywnie go remontuje. Niestety nie jest udostępniony do zwiedzania, ale i tak warto przyjrzeć mu się z daleka.
- Muchów – śródleśna wieś, której początki związane są z osadnictwem cystersów lubiąskich w średniowieczu. Ważnym punktem w miejscowości jest pałac z początku XX wieku. W przeszłości działało w nim Centrum Edukacji Ekologicznej i Wulkanizmu, ale w 2023 r. został wystawiony na sprzedaż. Z pałacem i okolicą wiąże się legenda o skarbie ukrytym przez Niemców w czasie II wojny światowej. Niedaleko wsi wznosi się Czartowska Skała i przebiega szlak „Wygasłych Wulkanów”, którego trasa prowadzi daleko poza granice parku krajobrazowego.
- Grobla – wieś położona w dolinie przełomowej Nysy Małej. Warto w niej zobaczyć nieduży kościół św. Anny z XV w. Wewnątrz znajduje się polichromowana figurka św. Anny Samotrzeciej z 1505 r. oraz renesansowa chrzcielnica. Również w tej miejscowości znajduje się pałac. Pochodzi z XVI/XVII w., a obecnie funkcjonuje jako sala weselna. Około 0,5 km w kierunku zachodnim od wsi znajduje się Rezerwat Nad Groblą.
- Leszczyna – nieduża wieś, gdzie prawdopodobnie już w średniowieczu prowadzono prace wydobywcze. Obecnie istnieje w niej Skansen Górniczo-Hutniczy, którego głównym punktem jest zrekonstruowany piec bliźniaczy. Warto zajrzeć również do Izby Tradycji Górniczych. To właśnie spod skansenu startuje ścieżka edukacyjna „Syklina Leszczyny”.